Akhunlar ve Türgişler: Orta Asya'nın Tarihsel Yüzeyinde İki Güç

 Akhunlar ve Türgişler: Orta Asya'nın Tarihsel Yüzeyinde İki Güç

 

Akhunlar, beşinci yüzyılda Batı Türkistan ve Afganistan'da hüküm süren bir Türk kavmi olarak tarihe geçmiştir. Çinlilerin "Ye-ta," Arapların "Hay-tal," ve Bizanslıların "Eftalitler" olarak adlandırdığı Akhunlar, Sibirya'daki Hun-Türk imparatorluğunun yıkılmasının ardından batıya göç eden Hiungnuların bir kolu olarak kabul edilir. Çin baskısından kurtulmak isteyen Hunların bir bölümü, Hindistan’ın kuzeyine göç edip Akhun Devleti’ni kurmuşlardır.

İran'daki Sāsānîlerle girilen çatışmalar sonucunda Akhunlar, topraklarını genişletmişlerdir. 480 yılında İran’da çıkan Mazdek İsyanı’nın bastırılmasında etkilli olmuşlardır. Behram Gür döneminde Sāsānîler, Akhun saldırılarına karşı koymuşsa da, onun ölümünden sonra Akhunlar baskılarını artırmışlardır. Akhun İmparatoru Aksungur Han, Sāsānî tahtına Firuz'u çıkararak karşılığında Telekan ve Tirmiz şehirlerini almıştır. Kuzey Hindistan'a düzenlenen seferlerle Guptalar Devleti yıkılmış ve Pencap bölgesi ele geçirilmiştir (470).

499 yılında, Sāsānî hükümdarı Kubad'ın tahtını kaybetmesi üzerine Akhunlar, Kubad'a yardım etmiş ve isyanı bastırmıştır. Toraman ve oğlu Mihrikula dönemlerinde Akhunlar, güçlerinin zirvesine ulaşmış; Kuzey Hindistan ve Orta Asya'nın çeşitli bölgelerini topraklarına katmıştır. 515'te Toraman'ın ölümünden sonra, yerine geçen oğlu Mihrikula, Pencap'ı tamamen ele geçirerek Budizm'e karşı sıkı tedbirler almış ve birçok Budist tapınağını yıktırmıştır. Ancak, Göktürklerin Orta Asya'da ve Sāsānîlerin batıda güçlenmeleri, Akhunların uzun süreli egemenliğini sürdürmelerini zorlaştırmıştır. Göktürkler ve Sāsānîler arasında yapılan ittifaklarla (İpek Yolunu sağlama almak içi), Pencap bölgesindeki egemenlikleri sona ermiştir.

Türgişler

Talas, Cu-İli ve Isık Göl bölgelerinde hüküm süren bir Türk devletidir. 552 yılında İstemi Kağan tarafından kurulan bu devlet, Göktürk Federasyonu'na dahil olmuş, ancak Göktürkler'in zayıflamasıyla bağımsız bir güç haline gelmiştir. Türgişlerin bilinen ilk liderlerinden Baga Tarkan ünvanlı U-çe-le, 630'dan itibaren, her biri yedi bin asker taşıyan yirmi kumandanla büyük bir ordu kurmuştur. Bu ordu, Çu ve İli bölgelerinde iki ana merkez oluşturmuş ve Turfan ile Kuça'ya kadar egemenliğini genişletmiştir. İlk kez para bastıran Türk Devleti’dir (ilk madeni para “Yarmak”) Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdardır.

Göktürklerin yeniden toparlanmasıyla Türgişlerin ilerlemesi durdurulmuş, Çinliler ve Kırgızlarla kurulan ittifaklar Türgişler'in aleyhine olmuş ve toprak kayıplarına yol açmıştır. Çin kaynaklarına göre, U-çe-le'den sonra devlet, oğlu So-ko ve Çe-mu arasında paylaşılmış ve bu iki lider sırasıyla iktidara geçmiştir. Göktürklerin taarruzlarıyla Türgişler Seyhun Nehri kıyısındaki Kengeres'e çekilmiştir.

717'de Su-ku-Çor'un kağan olarak seçilmesiyle, Göktürklerden ayrılan Türk topluluklarını etrafında toplamış ve Talas'ın kuzeybatısındaki Balasagun'u merkez edinmiştir. Su-lu-Çor'un 738'de Kul-Çor tarafından öldürülmesinden sonra devlet ikiye ayrılmıştır; Kara ve Sarı Türgişler olarak iki gruba bölünmüştür. Çinliler, bu bölünmeyi tahrik ederek Türgişler arasındaki mücadeleyi desteklemiştir. Sarı Türgişler, Çin'e karşı mücadele ederken üstünlük sağladı ve Kül-Çor kendini Kağan ilan etti. Ancak, Çinlilerin Kara Türgişleri desteklemesiyle, bu gruptan İlteriş Kutluğ kağan olmuştur. Türgişler, 8. yüzyılın ortalarından itibaren Uygur hâkimiyetine girmiş ve nihayetinde 766 yılında Karahanlılar bölgeye egemen olmuştur.