Avarlar ve Karluklar: Eski Türk Devletleri

Avarlar ve Karluklar: Eski Türk Devletleri

 

Avarlar, üçüncü ve dokuzuncu yüzyıllar arasında Orta Asya ve Avrupa'da önemli bir rol oynamış ve devlet kurmuş eski bir Türk boyudur. Arap ve Bizans kaynaklarında “Avar”, Çin kaynaklarında “Juan-Juan” adıyla geçen bu devlet; Göktürkler tarafından da “Apar” olarak adlandırılmıştır. Asya'da Hun İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra, 5. yüzyılın başlarında Avarlar, İrtiş Irmağı'ndan Kore Yarımadası'na kadar uzanan sahada büyük bir devlet kurdular. Ancak 458 yılında Çinlilere yenilerek kuzeye doğru çekildiler. 552 yılında ise, Büyük Türk Hakanlığının tahtını Bumin Kağan'ın idaresindeki Göktürklere kaptırdılar. Göktürklere boyun eğmek istemeyen Avarlar batıya göç ettiler ve 558 senesinde Volga Nehri'nin doğusuna yerleştiler. Güney Rusya Türklerini bir araya topladılar. 568'de Orta Avrupa'ya gittiklerinde başlarında Bayan Kağan bulunuyordu. Lombardlarla birleşen Avarlar, Macaristan'ı ele geçirdiler. Lombardların Kuzey İtalya'ya göç etmelerinden sonra bu ülkeye bütünüyle sahip oldular. Peşinden Ukrayna, Romanya, Bulgaristan, Çekoslovakya, Sırbistan-Hırvatistan topraklarını içine alan büyük bir imparatorluk kurdular. Bizans İmparatorluğu'nu üst üste mağlup eden Bayan Kağan'ın orduları, Konstantinopolis (İstanbul) önlerine kadar geldi. 617 ve 626 yıllarında İstanbul iki defa kuşatma altına alındıysa da bir sonuç elde edilemedi. Bu başarısızlıklardan sonra Avarların gerileme dönemi başladı. Avarlara bağlı kavimler, Bizans'ın da desteği ile ayaklanarak topraklarını ele geçirmeye başladılar. Sekizinci yüzyılda Bavyeralılar ile devam eden yirmi yıl savaşlarında Avarlar iyice zayıfladı. 791'de Frank Kralı Charlemagne, Avarlar üzerine büyük bir sefer düzenledi ve hâkimiyeti altına aldı. 805 yılında düzenlediği son seferde ise, Avar Devleti'ne son verdi.

Szolnok'daki Damjanich János Müzesi'nde Avar kalıntıları.

Avarlar göçebe bir kavimdi. Diğer eski Türk beyliklerinde olduğu gibi Şaman inancına mensuptular. Ancak Avrupa'da Frank istilası sırasında Hristiyan olmuşlardı. Devlet yönetimi askerî nitelikte olup, başta kağan bulunurdu. Askerî kuvvetleri, atlı Avarlar ile Slav kavimlerinden oluşan piyadelerden oluşuyordu. Avarlarla ilgili eserlere Macaristan bölgesinde rastlanmaktadır. Yapılan kazılardan elde edilen bilgiler, Avarların Avrupa'da büyük bir topluluk hâlinde yaşadıklarını ve ölülerini atlarıyla beraber gömdüklerini ortaya koymaktadır.

Karluklar

Karluklar, Dokuz Oğuz Türk boylarından biridir. Çin kaynaklarında Kalaluk, İslâmî kaynaklarda Karluh veya Halluh olarak geçer. Karluk, "kar yağını" anlamına gelir. Göktürkler döneminde (522-745) Altayların batısındaki Kao İrtiş ve Tarbagatay havalisinde otururlardı.

630 yılında, Göktürk Devleti'nin Çin entrikaları sonucu onların hâkimiyeti altına girmesiyle, diğer Türk boyları gibi Karluklar da bağımsızlık mücadelesine giriştiler. Çin'e karşı her beğ kendi reisi tarafından idare edilirken, Karluklarda Külerkin ünvanlı üç beğ, Yabgu ünvanı alarak kuvvetli bir orduya sahip oldular. Karluk reisi, 845'te Uygur Devleti'nin kuruluşunda Göktürklere karşı cephe alarak önce sağ yabgu, Uygur hakanı Kutluğ Bilge Kül devrinde de sol yabgu oldu. Beşbalık havalisindeki Karlukluların da ayrı bir yabgusu vardı. Kutluk (II.Göktürk) devletinin yıkılmasında etkili olmuşlardır.

Sekizinci yüzyılın ortalarında, Maveraünnehir'de bulunan Müslüman Araplar ile karşılaşan Karluk Türkleri, Orta Asya'yı tehdit eden Çinlilere karşı Müslümanlarla ortak hareket etti ve İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğu oldu. Temmuz 751'de yapılan Talas Meydan Muharebesi'nde Müslümanların safında yer alan Karluklar, Çinlilerin Orta Asya'dan çekilmesini sağlayan mağlubiyetine sebep oldular. Sekizinci yüzyıl sonlarında Balasagun ve Talas havalisine yerleşerek hâkimiyet kurdular. Uygur Devleti 840'ta Kırgızlar tarafından yıkılınca, Karluk yabgusu kendisini "Bozkırların Hükümdarı" ilan ederek Kara Han unvanını aldı (Bkz. Karahanlılar). Karahanlılar Devleti (840-1212) döneminde önemli mevkilerde bulunan Karluklar, ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlıların kurulmasında etkili olmuşlardır. Ayrıca, Türklerin topluca Müslüman olmasına da hizmet ettiler. On üçüncü yüzyıldaki Moğol zulmünden kaçan Karluk Türklerinden meşhur kumandanlar, Afganistan ve Hindistan'a giderek Türk-İslâm devletlerinin kurulmasında görev alarak iktidarda söz sahibi oldular. Halen Tacikistan'da Karluk adlı kabileler ve İran'da yer adları mevcuttur.